جراحی برداشتن طحال (اسپلنکتومی) یک عمل جراحی بزرگ محسوب می‌شود و مانند هر عمل جراحی دیگری، خطرات و عوارض خاص خود را دارد. میزان دشواری، پیچیدگی و موققیت آمیز بودن جراحی به عوامل مختلفی از جمله تجربه و مهارت جراح بستگی دارد.
با پیشرفت تکنیک‌های جراحی به خصوص جراحی لاپاراسکوپی، برداشتن طحال اغلب با بهبودی نسبتاً سریع و درد بسیار کمتر و عوارض ناچیز همراه است. با این حال، به دلیل نقش طحال در سیستم ایمنی، مدیریت پس از عمل و پیشگیری از عفونت‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. دکتر پرهام فراهانی متخصص جراحی عمومی و لاپاراسکوپی با سال ها تجربه و کارنامه ای موفق در جراحی های پیچیده و با اجرای پیشرفته ترین و تخصصی ترین روش‌های جراحی طحال، یکی از پیشگامان درمان های نوین بیماری های طحال می باشد که به برخی از آنها اشاره می کنیم.
لینک خبر: mehrnews.com/xXvFY
چرا جراحی طحال یک جراحی کاملا تخصصی است؟
جراحی طحال (اسپلنکتومی) به دلایل مختلفی یک جراحی تخصصی محسوب می‌شود. در ادامه به برخی از این دلایل اشاره می‌شود:
۱. عملکردهای حیاتی:
به دلیل عملکردهای حیاتی برداشتن طحال می‌تواند تأثیرات قابل توجهی بر سلامت بیمار، به ویژه افزایش حساسیت به عفونت‌ها داشته باشد. بنابراین، تصمیم‌گیری برای جراحی و مدیریت پس از آن نیاز به تخصص دارد.
۲. پیچیدگی آناتومیک و فیزیولوژیک:
موقعیت حساس: طحال در قسمت بالای سمت چپ شکم، نزدیک به معده، پانکراس (لوزالمعده)، کلیه چپ و دیافراگم قرار دارد. این نزدیکی به ارگان‌های حیاتی دیگر، ریسک آسیب به آنها را در حین جراحی افزایش می‌دهد.
عروق خونی فراوان: طحال دارای خونرسانی بسیار غنی است. برش یا دستکاری نادرست می‌تواند منجر به خونریزی شدید و تحدیدکننده زندگی شود.
پریشان بودن طحال (Wandering Spleen): در موارد نادری، رباط‌های نگهدارنده طحال شل شده و طحال می‌تواند در شکم حرکت کند و حتی پیچ بخورد (پیچش طحال). این وضعیت می‌تواند باعث ایسکمی (کاهش خونرسانی) و نکروز (مرگ بافت) طحال شود و جراحی اورژانسی با پیچیدگی‌های خاص خود را می‌طلبد.
۳. دلایل متنوع و پیچیده برای جراحی:
جراحی طحال برای طیف وسیعی از بیماری‌ها و شرایط انجام می‌شود که هر یک پیچیدگی‌های خاص خود را دارند:
پارگی طحال: معمولاً در اثر ضربه یا تروما به شکم ایجاد می‌شود و می‌تواند منجر به خونریزی داخلی شدید شود که نیاز به جراحی اورژانسی دارد.
اختلالات خونی: در برخی بیماری‌های خونی مانند پورپورای ترومبوسیتوپنی ایدیوپاتیک (ITP)، تالاسمی، اسفروسیتوز ارثی و کم‌خونی‌های همولیتیک، طحال بیش از حد فعال شده و گلبول‌های خونی یا پلاکت‌ها را تخریب می‌کند.
بزرگ شدن طحال (اسپلنومگالی): دلایل مختلفی مانند عفونت‌ها، بیماری‌های کبدی (مانند سیروز)، برخی سرطان‌ها (مانانند لنفوم و لوسمی) و بیماری‌های متابولیک می‌توانند باعث بزرگ شدن طحال شوند. طحال بسیار بزرگ می‌تواند خطرساز باشد.
عفونت‌ها و آبسه‌ها: عفونت‌های شدید یا آبسه‌های طحال که به درمان‌های دیگر پاسخ نمی‌دهند.
سرطان‌ها و کیست‌ها: تومورهای اولیه یا متاستاتیک طحال و کیست‌های بزرگ.
۴. ریسک‌ها و عوارض این جراحی نیازمند یک تیم درمانی تخصصی و‌حرفه ای:
این تیم درمانی شامل جراح مجرب و پزشک بیهوشی خبره در مدیریت بیماران با شرایط پیچیده می باشد.
چرا بزرگی طحال می تواند خطرناک باشد؟
بزرگ شدن طحال که به آن اسپلنومگالی (Splenomegaly) نیز گفته می‌شود، می‌تواند خطرناک باشد زیرا طحال وظایف مهمی در بدن دارد و بزرگ شدن آن می‌تواند در این عملکردها اختلال ایجاد کند و منجر به عوارض جدی شود.در اینجا به مهمترین دلایل خطرناک بودن بزرگی طحال اشاره می‌شود:
هایپراسپلنیسم (فعالیت بیش از حد طحال):
طحال بزرگ شده ممکن است بیش از حد فعال شود و تعداد زیادی از گلبول‌های قرمز سالم، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها را از جریان خون خارج کند یا به دام بیندازد. این وضعیت می‌تواند منجر به مشکلات زیر شود:
کم‌خونی: به دلیل کاهش گلبول‌های قرمز سالم، بدن اکسیژن کافی دریافت نمی‌کند و فرد دچار خستگی، ضعف و رنگ پریدگی می‌شود.
کاهش گلبول‌های سفید (لکوسیتوپنی): این امر سیستم ایمنی بدن را تضعیف کرده و فرد را مستعد عفونت‌های مکرر می‌کند.
کاهش پلاکت‌ها (ترومبوسیتوپنی): پلاکت‌ها برای لخته شدن خون ضروری هستند. کاهش آنها می‌تواند منجر به افزایش خونریزی و کبودی آسان شود.
پارگی طحال:
طحال، حتی در اندازه طبیعی خود، عضوی نرم و حساس است که به راحتی در اثر ضربه یا تصادف آسیب می‌بیند. هنگامی که طحال بزرگ می‌شود، این خطر به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد. پارگی طحال می‌تواند خودبه‌خود یا در اثر ضربه مستقیم (مانند زمین خوردن یا مشت) رخ دهد و باعث خونریزی داخلی شدید و تهدیدکننده زندگی شود که نیاز به فوریت پزشکی دارد.
مرگ بافت (انفارکتوس طحال): در موارد نادر، طحال به قدری بزرگ می‌شود که جریان خون کافی به تمام قسمت‌های آن نمی‌رسد. این کمبود خون می‌تواند باعث مرگ بافت طحال شود که بسیار دردناک است و می‌تواند به عفونت و سایر مشکلات منجر شود.
فشار بر روی سایر اندام‌ها: طحال بزرگ شده ممکن است به اندام‌های مجاور مانند معده فشار وارد کند. این فشار می‌تواند باعث احساس سیری زودهنگام حتی پس از خوردن مقدار کمی غذا، کاهش اشتها و درد در قسمت بالای شکم شود.
علل زمینه‌ای بزرگی طحال:
بزرگ شدن طحال خود یک بیماری نیست، بلکه نشانه‌ای از یک بیماری زمینه‌ای است که در ادامه به صورت کامل به آن خواهیم پرداخت. به دلیل خطراتی که بزرگی طحال می‌تواند به همراه داشته باشد، تشخیص علت زمینه‌ای و درمان آن بسیار مهم است.
در صورت مشاهده هر یک از علائم مرتبط با بزرگی طحال (مانند درد یا احساس پری در سمت چپ بالای شکم، خستگی، عفونت‌های مکرر، خونریزی آسان)، باید فوراً به پزشک مراجعه شود.
پیشرفته ترین روش جراحی طحال کدام است؟
پیشرفته‌ترین و تخصصی‌ترین جراحی طحال (اسپلنکتومی) در حال حاضر، جراحی لاپاراسکوپی با کمک رباتیک (Robotic-Assisted Laparoscopic Splenectomy) محسوب می‌شود.
جراحی لاپاراسکوپی (با استفاده از برش‌های کوچک و ابزارهای دستی کنترل شده توسط جراح) به خودی خود یک روش کم‌تهاجمی و پیشرفته برای برداشتن طحال است، افزودن سیستم رباتیک، دقت و کنترل جراح را به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد.
مزایای جراحی لاپاراسکوپیک:
دید سه بعدی و بزرگنمایی بالا: سیستم‌های رباتیک دید سه بعدی و با کیفیت بالا از ناحیه جراحی را فراهم می‌کنند که باعث می‌شود جراح کنترل بهتری بر روی جزئیات داشته باشد.
دقت و کنترل بیشتر: ابزارهای رباتیک دارای قابلیت چرخش و حرکت دقیق‌تر (مانند مچ دست انسان) هستند که به جراح اجازه می‌دهد حرکات ظریف و پیچیده‌تری را انجام دهد، به خصوص در نواحی دشوار و نزدیک به عروق حیاتی.
کاهش لرزش دست جراح: سیستم رباتیک، لرزش طبیعی دست جراح را حذف می‌کند و به پایداری بیشتر ابزارها کمک می‌کند.
برش‌های کوچک‌تر و بهبودی سریع‌تر : این نوع جراحی با برش‌های کوچک انجام می‌شود که منجر به درد کمتر پس از عمل، خونریزی کمتر، کاهش خطر عفونت و بهبودی سریع‌تر بیمار می‌شود.
دسترسی بهتر به موارد پیچیده: در مواردی که طحال بسیار بزرگ شده (مگالواسپلنی) یا چسبندگی‌های زیادی دارد، جراحی رباتیک می‌تواند دسترسی و مانور جراحی را تسهیل کند.
نکات مهم:
تصمیم برای انجام جراحی لاپاراسکوپی یا جراحی باز (که در آن یک برش بزرگ‌تر ایجاد می‌شود) به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله اندازه طحال، علت نیاز به جراحی و وضعیت عمومی بیمار. در برخی موارد خاص، جراح ممکن است تصمیم به اسپلنکتومی جزئی (Partial Splenectomy) بگیرد تا بخشی از عملکرد طحال حفظ شود، که این نیز یک رویکرد تخصصی و پیشرفته است.
پس از برداشتن طحال، بیمار مستعدتر به برخی عفونت‌ها می‌شود و نیاز به واکسیناسیون‌های خاصی برای پیشگیری از این عفونت‌ها دارد. به طور کلی، هدف از پیشرفته‌ترین و تخصصی‌ترین جراحی‌های طحال، به حداقل رساندن تهاجم، افزایش دقت، و بهبود نتایج و سرعت بهبودی بیمار است. جراحی رباتیک گام مهمی در این راستا محسوب می‌شود.
طحال (Spleen) یک اندام نرم و اسفنجی است که بخشی از سیستم ایمنی و لنفاوی بدن را تشکیل می‌دهد. این اندام در فرآیندهای حیاتی مختلفی مانند تصفیه خون، تولید گلبول‌های سفید خون (لنفوسیت‌ها) برای مبارزه با عفونت‌ها و بازیافت سلول‌های خونی قدیمی یا آسیب‌دیده نقش دارد. همچنین طحال می‌تواند مقداری خون را ذخیره کند تا در مواقع ضروری به بدن بازگرداند.
طحال در کدام قسمت بدن قرار دارد؟
طحال در قسمت فوقانی سمت چپ شکم قرار دارد. به طور دقیق‌تر:
- زیر دیافراگم (عضله‌ای که قفسه سینه را از شکم جدا می‌کند)
- پشت معده
- بالای کلیه چپ
- زیر دنده‌های ۹ تا ۱۱ سمت چپ (که توسط آنها محافظت می‌شود)
به دلیل موقعیت قرارگیری آن در زیر دنده‌ها، معمولاً در افراد سالم قابل لمس نیست، مگر اینکه بزرگ شده باشد.
طحال چه وظایفی در بدن دارد؟
طحال، این اندام کوچک اما حیاتی در بدن، وظایف متعدد و مهمی را بر عهده دارد که به حفظ سلامت کلی و سیستم ایمنی بدن کمک می‌کند. این وظایف شامل موارد زیر است:
تصفیه و پاکسازی خون:
حذف گلبول‌های قرمز پیر و آسیب‌دیده: یکی از اصلی‌ترین وظایف طحال، شناسایی و از بین بردن گلبول‌های قرمز خونی است که عمر مفید خود را کرده‌اند یا دچار آسیب شده‌اند. این فرآیند بازیافت مواد مفید مانند آهن را نیز شامل می‌شود که برای تولید گلبول‌های قرمز جدید استفاده می‌شود.
فیلتراسیون باکتری‌ها و ذرات خارجی: طحال به عنوان یک فیلتر عمل کرده و باکتری‌ها، ویروس‌ها و سایر میکروارگانیسم‌ها و ذرات خارجی را از جریان خون حذف می‌کند.
نقش در سیستم ایمنی:
تولید گلبول‌های سفید (لنفوسیت‌ها): طحال محل تولید و ذخیره انواع خاصی از گلبول‌های سفید خون به نام لنفوسیت‌ها (سلول‌های B و سلول‌های T) است. این سلول‌ها نقش کلیدی در شناسایی و مبارزه با عوامل بیماری‌زا دارند.
تولید آنتی‌بادی: سلول‌های B موجود در طحال، آنتی‌بادی‌هایی تولید می‌کنند که به مبارزه با عفونت‌ها و بیماری‌ها کمک می‌کنند.
شناسایی و واکنش به پاتوژن‌ها: طحال در واکنش‌های ایمنی بدن شرکت می‌کند و با شناسایی پاتوژن‌ها (مانند باکتری‌ها) به تولید گلبول‌های سفید خون برای مقابله با آنها کمک می‌کند.
* ذخیره‌سازی:
ذخیره خون و پلاکت: طحال می‌تواند مقداری از خون و همچنین پلاکت‌ها را ذخیره کند. پلاکت‌ها برای لخته شدن خون ضروری هستند و در مواقع نیاز بدن به خون، طحال می‌تواند ذخایر خود را آزاد کند.
ذخیره گلبول‌های سفید: طحال مخزنی برای گلبول‌های سفید اضطراری است که می‌توانند برای مبارزه با عفونت و تسریع بهبودی آزاد شوند.
نقش در دوران جنینی:
خون‌سازی (هماتوپوئز): در دوران جنینی، طحال در تولید گلبول‌های قرمز خون نقش دارد. پس از ماه پنجم بارداری، این وظیفه عمدتاً به مغز استخوان منتقل می‌شود.
به طور کلی، طحال عضوی چندکاره است که با تصفیه خون، کمک به سیستم ایمنی و ذخیره سلول‌های خونی، نقش بسیار مهمی در حفظ سلامت و مقابله با بیماری‌ها ایفا می‌کند.
شایع‌ترین بیماری‌های طحال
طحال یک عضو مهم در بدن است که در سیستم ایمنی و تصفیه خون نقش دارد. این عضو می‌تواند دچار بیماری‌های مختلفی شود. در ادامه به برخی از شایع‌ترین بیماری‌های طحال اشاره می‌کنیم:
- بزرگ شدن طحال (اسپلنومگالی – Splenomegaly):
شایع‌ترین بیماری طحال، بزرگ شدن آن است. طحال بزرگ شده ممکن است به دلیل عوامل مختلفی ایجاد شود، از جمله:
عفونت‌ها:
* عفونت‌های ویروسی (مانند مونونوکلئوز و HIV)
* عفونت‌های باکتریایی (مانند سل، سیفلیس و اندوکاردیت)
* عفونت‌های انگلی (مانند مالاریا و توکسوپلاسموز)
* بیماری‌های کبدی: مانند سیروز کبدی و هپاتیت مزمن که باعث افزایش فشار خون در عروق طحال می‌شوند.
سرطان‌ها:
* سرطان‌های خون (مانند لوسمی و لنفوم) که سلول‌های سرطانی به طحال نفوذ کرده و آن را بزرگ می‌کنند.
* سرطان‌هایی که از سایر نقاط بدن به طحال متاستاز داده‌اند.
اختلالات خونی:
* کم‌خونی همولیتیک (تخریب زودرس گلبول‌های قرمز)
* تالاسمی
* نوتروپنی (کاهش گلبول‌های سفید خون)
بیماری‌های خودایمنی:
مانند لوپوس، سارکوئیدوز و آرتریت روماتوئید.
اختلالات متابولیک ارثی:
مانند بیماری گوشر (Gaucher) و نیمن-پیک (Niemann-Pick) که باعث تجمع مواد در طحال می‌شوند.
لخته شدن خون (ترومبوز):
در رگ‌هایی که به طحال خونرسانی می‌کنند.
کیست و آبسه:
کیسه‌های پر از مایع یا چرک در طحال.
ضربه:
آسیب به طحال ناشی از ضربه شدید به شکم (پارگی طحال).
علائم بزرگ شدن طحال:
برخی افراد هیچ علامتی ندارند، اما در صورت بروز علائم، ممکن است شامل موارد زیر باشد:
* احساس سیری زودرس یا ناراحتی پس از خوردن غذای کم (به دلیل فشار طحال بزرگ شده به معده).
* درد یا ناراحتی در قسمت بالای چپ شکم، که ممکن است به شانه چپ نیز سرایت کند.
* خستگی
* کاهش وزن بدون دلیل
* عفونت‌های مکرر
* خونریزی و کبودی آسان (به دلیل کاهش پلاکت‌ها)
* کم‌خونی
* تب
* یرقان (زردی پوست و چشم)
چگونه بیمارهای خونی باعث بزرگی طحال می شود؟
این عضو به عنوان یک فیلتر برای خون عمل می‌کند، گلبول‌های قرمز و پلاکت‌های قدیمی یا آسیب‌دیده را حذف می‌کند و در تولید گلبول‌های سفید و آنتی‌بادی‌ها نقش دارد. بیماری‌های خونی مختلف می‌توانند منجر به بزرگی طحال (اسپلنومگالی) شوند. این بزرگی می‌تواند ناشی از چندین مکانیسم باشد:
۱. افزایش تخریب سلول‌های خونی:
* کم‌خونی همولیتیک مانند بیماران تالاسمی: در این بیماری‌ها، گلبول‌های قرمز خون به طور غیر طبیعی و زودتر از موعد تخریب می‌شوند. طحال وظیفه حذف این سلول‌های آسیب‌دیده را بر عهده دارد و با افزایش تخریب، مجبور به فعالیت بیش از حد می‌شود و در نتیجه بزرگ می‌شود.
* ترومبوسیتوپنی ایمنی (ITP): در این حالت، پلاکت‌ها توسط سیستم ایمنی بدن تخریب می‌شوند. طحال نقش مهمی در حذف پلاکت‌های آسیب‌دیده ایفا می‌کند و افزایش تخریب پلاکت‌ها می‌تواند منجر به بزرگی طحال شود.
* نوتروپنی: کاهش تعداد نوتروفیل‌ها (نوعی گلبول سفید) نیز می‌تواند طحال را وادار به فعالیت بیشتر و در نتیجه بزرگ شدن کند.
۲. تولید بیش از حد سلول‌های خونی غیرطبیعی:
* لوکمی‌ها (سرطان خون): در لوکمی‌ها، تولید بیش از حد گلبول‌های سفید خون غیرطبیعی در مغز استخوان اتفاق می‌افتد. طحال نیز ممکن است در فرآیند تولید این سلول‌های غیرطبیعی (خون‌سازی خارج مغز استخوان) نقش پیدا کند و یا به عنوان محلی برای تجمع این سلول‌ها عمل کند که منجر به بزرگی آن می‌شود. به خصوص در لوکمی میلوژن مزمن (CML)، بزرگی طحال بسیار شایع است.
* میلوفیبروز: در این بیماری، مغز استخوان با بافت فیبروتیک جایگزین می‌شود و طحال به عنوان محل اصلی خون‌سازی عمل می‌کند و به طور قابل توجهی بزرگ می‌شود.
* لنفوم‌ها (سرطان سیستم لنفاوی): در برخی از انواع لنفوم، سلول‌های لنفاوی سرطانی می‌توانند در طحال تجمع یافته و باعث بزرگی آن شوند.
۳. تجمع سلول‌های خونی در طحال (احتقان):
* پرفشاری ورید پورت (Portal Hypertension): این وضعیت معمولاً ناشی از بیماری‌های کبدی مانند سیروز است. افزایش فشار در ورید پورت (وریدی که خون را از دستگاه گوارش و طحال به کبد می‌برد) باعث می‌شود که خون به درستی از طحال خارج نشود و در آن تجمع یابد، که منجر به بزرگی طحال می‌شود.
* ترومبوز ورید طحالی: لخته شدن خون در ورید طحالی می‌تواند از خروج خون از طحال جلوگیری کند و باعث احتقان و بزرگی آن شود.
۴. بیماری‌های ذخیره‌ای:
در برخی بیماری‌های ارثی مانند بیماری گوشر (Gaucher disease) و بیماری نیمن-پیک (Niemann-Pick disease)، مواد چربی به طور غیرطبیعی در طحال و سایر اندام‌ها تجمع می‌یابند که منجر به بزرگی طحال می‌شود.
به طور خلاصه، طحال به دلیل وظایف اصلی خود در تصفیه خون و سیستم ایمنی، در پاسخ به بیماری‌های خونی که باعث افزایش تخریب سلول‌ها، تولید بیش از حد سلول‌های غیرطبیعی یا احتباس خون در طحال می‌شوند، بزرگ می‌شود. این بزرگی طحال نشانه‌ای از یک مشکل زمینه‌ای در سیستم خونی یا سایر سیستم‌های بدن است و تشخیص و درمان علت اصلی برای مدیریت اسپلنومگالی ضروری است.
بیماری‌های طحال چگونه تشخیص داده می شوند؟
* معاینه فیزیکی (پزشک ممکن است طحال بزرگ شده را لمس کند)
* آزمایش خون (برای بررسی تعداد سلول‌های خونی)
* تصویربرداری (سونوگرافی، سی‌تی‌اسکن، MRI)
* در موارد نادر و خاص، بیوپسی (نمونه‌برداری)
معاینه بیمار شامل چه مراحلی است؟
معاینه فیزیکی طحال معمولاً برای تشخیص بزرگی طحال (اسپلنومگالی) انجام می‌شود، زیرا در حالت عادی طحال در افراد سالم قابل لمس نیست، مگر اینکه فرد بسیار لاغر باشد.
معاینه شامل مراحل زیر است:
۱. آماده‌سازی بیمار:
* بیمار باید به پشت دراز بکشد و زانوهایش خم باشد.
* شکم بیمار باید به اندازه کافی در معرض دید باشد (از نوک پستان‌ها تا استخوان شرمگاهی).
* فضای ترائوبه (Traube’s space) که ناحیه مثلثی شکل بالای شکم در سمت چپ است و معمولا تیمپانیک (صدای توخالی) دارد، باید برای معاینه در نظر گرفته شود.
۲. مشاهده (Inspection):
* در ابتدا، به صورت کلی شکم بیمار از نظر هرگونه برجستگی، تغییر رنگ پوست یا علائم جراحی قبلی بررسی می‌شود.
* در تنفس‌های عمیق بیمار، به تقارن شکم توجه می‌شود. در صورت بزرگی شدید طحال، ممکن است برجستگی در ربع فوقانی چپ شکم دیده شود که با دم عمیق به سمت پایین و داخل (به سمت ربع تحتانی راست) حرکت می‌کند.
۳. دق (Percussion):
دق روشی است که با ضربه زدن به بدن و گوش دادن به صدای تولید شده، برای بررسی اندام‌ها استفاده می‌شود. برای طحال از روش‌های زیر استفاده می‌شود:
فضای ترائوبه (Traube’s Space):
* این فضا یک ناحیه مثلثی در سمت چپ شکم است که حدود آن شامل دنده ششم چپ، خط زیر بغلی میانی چپ و لبه دنده‌ای چپ است.
* در حالت عادی، این ناحیه به دلیل وجود حباب گاز معده، صدای “تیمپانیک” (توخالی) دارد.
* اگر طحال بزرگ شده باشد، می‌تواند این فضا را پر کرده و صدای “کدر” (Dullness) تولید کند. البته این تست زیاد اختصاصی نیست و پر بودن معده یا وجود مایع در پلور (پرده جنب) نیز می‌تواند باعث کدر شدن این ناحیه شود.
علامت کاستل (Castell’s Sign):
* نقطه کاستل در پایین‌ترین فضای بین دنده‌ای در خط زیر بغلی قدامی چپ (معمولاً فضای بین دنده‌ای هشتم یا نهم) قرار دارد.
* در حالت عادی، دق این نقطه باید تیمپانیک باشد.
* از بیمار خواسته می‌شود که یک نفس عمیق بکشد. اگر در حین دم عمیق، صدای دق از تیمپانیک به کدر تغییر کند، این یک علامت مثبت برای بزرگی طحال است.
روش نیکسون (Nixon’s Method):
* بیمار به پهلوی راست دراز می‌کشد.
* از وسط دنده‌های چپ، در امتداد خطی عمود بر لبه دنده‌ای، به سمت خط زیر بغلی قدامی، دق انجام می‌شود.
* اگر ماتیته (کدورت) بیش از ۸ سانتی‌متر از لبه تحتانی دنده‌ها فاصله داشته باشد، احتمال اسپلنومگالی وجود دارد.
۴. لمس (Palpation):
لمس مهمترین بخش معاینه طحال است. معمولاً طحال نرم و محافظت شده در زیر لبه دنده‌ای چپ قرار دارد و در افراد سالم قابل لمس نیست. در صورت بزرگ شدن، به سمت پایین و داخلی حرکت می‌کند.
روش استاندارد (بیمار به پشت):
* معاینه‌کننده در سمت راست بیمار قرار می‌گیرد.
* دست راست معاینه‌کننده باید از قسمت پایین و دور از لبه دنده‌ای چپ (مثلاً از ربع تحتانی راست شکم) شروع به لمس کند و به آرامی اما محکم، با فشار دادن و سپس به سمت بالا و به سمت لبه دنده‌ای حرکت کردن، به دنبال لبه طحال بگردد. این حرکت باید با هر بار دم عمیق بیمار تکرار شود.
* دست چپ معاینه‌کننده می‌تواند پشت دنده‌های چپ بیمار را نگه دارد و به آرامی به سمت جلو فشار دهد تا طحال را به سمت دست راست معاینه‌کننده هدایت کند.
* اگر طحال لمس شد، باید ویژگی‌های آن (سفتی/نرمی، گره‌دار بودن/صاف بودن، حساسیت به لمس) مشخص شود. لبه طحال معمولاً تیز است، اما می‌تواند گرد نیز باشد.
روش هوکینگ (Hooking Method – قلاب کردن):
* معاینه‌کننده در سمت چپ بیمار می‌ایستد و دستان خود را در زیر لبه دنده‌ای چپ قلاب می‌کند.
* در حین دم عمیق بیمار، سعی می‌کند طحال را لمس کند.
بیمار در وضعیت خوابیده به پهلوی راست (Right Lateral Decubitus Position):
* اگر طحال در حالت خوابیده به پشت لمس نشد، بیمار به پهلوی راست دراز می‌کشد و زانوهایش را خم می‌کند. این وضعیت به گرانش کمک می‌کند تا طحال به سمت دست معاینه‌کننده پایین‌تر بیاید.
* سپس مراحل لمس مانند قبل تکرار می‌شود.
نکات مهم:
* اگر طحال در طول معاینه لمس شد، این نشان‌دهنده بزرگی طحال است. (حدود ۳ برابر اندازه طبیعی)
* در هنگام لمس طحال، باید مراقب بود که فشار زیاد وارد نشود، به خصوص در مواردی مانند مونونوکلئوز عفونی که طحال ممکن است بزرگ و شکننده باشد، زیرا لمس خشن می‌تواند باعث آسیب شود.
* تفاوت گذاشتن بین طحال بزرگ شده، کلیه چپ بزرگ شده یا یک توده در خم طحالی روده بزرگ مهم است. طحال لمس شده معمولاً لبه بالایی قابل لمس ندارد و معمولاً قابل “بالوت” (Ballottement – به معنی هل دادن و برگشتن اندام) نیست، مگر در حضور آسیت شدید.
۵. سمع (Auscultation):
* سمع معمولاً در معاینه طحال نقش کمتری دارد.
* می‌توان به صدای روده در هر چهار ربع شکم گوش داد.
* در موارد نادر، صدای “مالش” (Friction rub) می‌تواند نشان‌دهنده التهاب، تومور یا انفارکتوس طحال باشد.
* همچنین، در موارد اسپلنومگالی بسیار بزرگ، ممکن است صدای سوفل سیستولیک (Murmur) بر روی طحال به دلیل شریان طحالی گشاد و پرپیچ و خم شنیده شود.
به طور کلی، معاینه فیزیکی طحال یک بخش مهم از معاینه شکم است و یافته‌های آن می‌تواند به تشخیص بسیاری از بیماری‌ها کمک کند. با این حال، برای تایید تشخیص و تعیین علت زمینه‌ای اسپلنومگالی نیاز به اقدامات مکمل وجود دارد.
بزرگی طحال چه تغییری در آزمایش خون ایجاد می کند؟
بزرگی طحال (اسپلنومگالی) به خودی خود یک بیماری نیست، بلکه نشانه ای از یک بیماری زمینه ای است. طحال بزرگ شده ممکن است بر عملکرد طبیعی خون تأثیر بگذارد و منجر به تغییراتی در آزمایشات خون شود. این تغییرات بسته به علت اصلی بزرگی طحال می‌تواند متفاوت باشد، اما به طور کلی شامل موارد زیر است:
۱. شمارش کامل خون (CBC):
* کاهش گلبول‌های قرمز (آنمی): طحال بزرگ شده ممکن است شروع به فیلتر کردن و از بین بردن بیش از حد گلبول‌های قرمز سالم کند، که منجر به کم خونی می‌شود. این امر در آزمایش خون به صورت کاهش هموگلوبین (Hgb) و گلبول‌های قرمز (RBC) دیده می‌شود.
* کاهش گلبول‌های سفید (لکوسیتوپنی/نوتروپنی): طحال می‌تواند بیش از حد گلبول‌های سفید را تخریب کند و فرد را مستعد عفونت‌های مکرر کند.
* کاهش پلاکت‌ها (ترومبوسیتوپنی): طحال ممکن است پلاکت‌ها را نیز به دام انداخته و تخریب کند که منجر به کاهش تعداد پلاکت‌ها می‌شود. این می‌تواند خطر خونریزی را افزایش دهد.
۲. سایر آزمایشات خون:
* تست‌های عملکرد کبد (LFTs): از آنجایی که بسیاری از بیماری‌های کبدی (مانند سیروز) می‌توانند منجر به بزرگی طحال شوند، ممکن است در این آزمایشات ناهنجاری‌هایی مانند افزایش آنزیم‌های کبدی مشاهده شود.
* مارکرهای التهابی: در صورت وجود عفونت یا بیماری‌های خودایمنی که باعث بزرگی طحال شده‌اند، ممکن است مارکرهای التهابی مانند CRP (پروتئین واکنشی C) یا ESR (سرعت رسوب گلبول قرمز) افزایش یابد.
آزمایش‌های مربوط به بیماری‌های زمینه‌ای خاص:
* عفونت‌ها: در صورت وجود عفونت‌های ویروسی (مانند مونونوکلئوز، هپاتیت) یا باکتریایی (مانند سیفلیس، اندوکاردیت) و یا عفونت‌های انگلی (مانند مالاریا)، آزمایش‌های خاص مربوط به این عفونت‌ها مثبت خواهند شد.
* سرطان‌های خون: در مواردی که بزرگی طحال ناشی از سرطان‌های خون مانند لوسمی یا لنفوم است، ممکن است سلول‌های خونی غیرطبیعی در آزمایش خون محیطی (Peripheral Blood Smear) مشاهده شود و آزمایشات تخصصی‌تر مانند الکتروفورز پروتئین سرم یا فلوسیتومتری لازم باشد.
* بیماری‌های متابولیک: در برخی بیماری‌های متابولیک مانند بیماری گوشه یا نیمن پیک، ممکن است آزمایشات خاصی برای تشخیص این اختلالات انجام شود.
* بیماری‌های خودایمنی: در مواردی مانند لوپوس یا آرتریت روماتوئید، ممکن است اتوآنتی بادی‌ها در آزمایش خون مثبت شوند.
واکسیناسیون در جراحی طحال به چه صورت است؟
برداشتن طحال (اسپلنکتومی) باعث می‌شود بدن در برابر برخی عفونت‌های باکتریایی آسیب‌پذیرتر شود، به همین دلیل واکسیناسیون قبل یا بعد از جراحی از اهمیت بالایی برخوردار است.
واکسن‌های ضروری:
به طور کلی، واکسن‌های زیر برای افرادی که طحالشان برداشته می‌شود، توصیه می‌شود:
* پنوموکوک (Streptococcus pneumoniae): این واکسن برای جلوگیری از عفونت‌های شدید مانند ذات‌الریه و مننژیت ناشی از باکتری پنوموکوک بسیار مهم است. معمولاً شامل واکسن‌های PPSV23 (Pneumovax 23) و PCV13 می‌شود.
* تایمینگ: در مورد زمان تزریق واکسن حتما با پزشک جراح خود مشاوره کنید.
* مننگوکوک (Neisseria meningitidis): این واکسن از عفونت‌های جدی مانند مننژیت (التهاب پرده‌های مغز و نخاع) ناشی از باکتری مننگوکوک محافظت می‌کند.
* هموفیلوس آنفلوانزا نوع B (Hib): این واکسن برای جلوگیری از عفونت‌های شدید ناشی از این باکتری که می‌تواند منجر به مننژیت، اپیگلوتیت و سپتی سمی شود، ضروری است.
* آنفلوانزا (Flu): واکسن آنفلوانزای سالانه به شدت توصیه می‌شود، زیرا افراد بدون طحال در برابر عوارض آنفلوانزا آسیب‌پذیرتر هستند.
دوزهای یادآور (بوستر):
بسیاری از این واکسن‌ها نیاز به دوزهای یادآور دارند. به عنوان مثال، واکسن پنوموکوک ممکن است هر ۵ سال یکبار نیاز به تکرار داشته باشد.
آنتی‌بیوتیک پیشگیرانه:
علاوه بر واکسیناسیون، پزشک ممکن است برای مدت زمانی (معمولاً حداقل ۲ سال و گاهی تا پایان عمر) آنتی‌بیوتیک‌های پیشگیرانه تجویز کند، به ویژه در کودکان.
مراقبت‌های لازم:
افراد بدون طحال باید به محض بروز تب بالا یا سایر علائم عفونت، فوراً با پزشک خود تماس بگیرند، زیرا عفونت می‌تواند به سرعت پیشرفت کند. همچنین باید از تماس با افراد بیمار خودداری کرده و در سفر به مناطق پرخطر، نکات ایمنی را رعایت کنند.
مشاوره با پزشک:
برنامه واکسیناسیون دقیق برای هر فرد ممکن است بسته به سن، وضعیت سلامتی و سایر عوامل متفاوت باشد. بنابراین، مشاوره با پزشک متخصص عفونی یا جراح برای تعیین بهترین برنامه واکسیناسیون ضروری است.
به طور خلاصه، واکسیناسیون یک بخش حیاتی از مدیریت سلامت در بیماران پس از برداشتن طحال است و باید با دقت و طبق توصیه پزشک انجام شود.
مراقبت های بعد از جراحی طحال به چه صورت است؟
مراقبت‌های پس از جراحی طحال برای بهبودی کامل و پیشگیری از عوارض بسیار مهم هستند. در ادامه به نکات اصلی این مراقبت‌ها اشاره می‌شود:
۱. مدیریت درد و ناراحتی:
* درد و ناراحتی پس از جراحی طبیعی است. تیم درمانی داروهای مسکن مناسب را برای شما تجویز می‌کند. طبق دستورالعمل پزشک داروها را مصرف کنید.
* فعالیت‌های سبک و راه رفتن آرام می‌تواند به کاهش درد و نفخ کمک کند.
۲. مراقبت از زخم جراحی:
* محل برش‌ها را تمیز و خشک نگه دارید.
* دستورالعمل‌های تعویض پانسمان را به دقت رعایت کنید.
* در صورت مشاهده قرمزی شدید، تورم، چرک یا درد غیرعادی در محل زخم، فوراً با پزشک خود تماس بگیرید.
* برای چند هفته از فعالیت‌های سنگین، بلند کردن اجسام سنگین و هر چیزی که به زخم فشار وارد می‌کند، خودداری کنید.
* ۲ تا ۳ روز پس از جراحی، زمانی که لبه‌های زخم به هم جوش خورده‌اند، می‌توانید دوش بگیرید. در روزهای اول از کشیدن کیسه یا لیف روی زخم خودداری کنید.
* در جراحی باز، ممکن است پزشک توصیه کند برای مدتی از شکم‌بند استفاده کنید.
۳. فعالیت و استراحت:
* حفظ تعادل بین فعالیت و استراحت در دوره نقاهت مهم است.
* به تدریج سطح فعالیت خود را طبق توصیه پزشک افزایش دهید.
* در روزهای اول پس از جراحی، استراحت کافی داشته باشید.
* راه رفتن و حرکت آرام پس از جراحی به تسریع بهبودی، کاهش درد و پیشگیری از لخته شدن خون کمک می‌کند.
۴. تغذیه و مایعات:
* در ساعات اولیه پس از جراحی، در صورت نداشتن تهوع و استفراغ، می‌توانید مایعات را به آرامی شروع کنید.
* رژیم غذایی سالم و سرشار از فیبر شامل میوه‌ها، سبزیجات تازه، غلات کامل، آجیل و حبوبات را رعایت کنید تا از یبوست جلوگیری شود.
* در صورت داشتن تهوع یا استفراغ که مانع خوردن و آشامیدن می‌شود، با پزشک تماس بگیرید.
* در مورد مصرف ویتامین‌ها و مکمل‌ها با پزشک خود مشورت کنید.
۵. پیشگیری از عفونت (مهمترین نکته پس از برداشتن طحال):
از آنجایی که طحال نقش مهمی در سیستم ایمنی بدن دارد، پس از برداشتن آن، فرد بیشتر مستعد ابتلا به برخی عفونت‌ها می‌شود.
* واکسیناسیون: واکسیناسیون نقش حیاتی در پیشگیری از عفونت ایفا می‌کند. پزشک قبل از عمل و مجدداً پس از آن، واکسن‌هایی مانند واکسن پنوموواکس، واکسن آنفولانزا و سایر واکسن‌های لازم را تجویز خواهد کرد. دوزهای یادآور واکسن‌ها را طبق برنامه پزشک انجام دهید.
* رعایت بهداشت: بهداشت فردی را به دقت رعایت کنید، به خصوص شستشوی منظم دست‌ها.
اجتناب از تماس با افراد بیمار: تا حد امکان از تماس نزدیک با افرادی که دچار بیماری‌های واگیردار هستند، خودداری کنید.
مصرف آنتی‌بیوتیک: پزشک ممکن است برای کاهش خطر عفونت، به خصوص در دوره بلافاصله پس از عمل، آنتی‌بیوتیک تجویز کند. تمام داروهای تجویز شده را طبق دستور مصرف کنید. در برخی موارد، ممکن است نیاز به مصرف طولانی مدت آنتی‌بیوتیک پیشگیرانه باشد، به خصوص در کودکان یا افرادی که کمتر از یک سال از جراحی آنها می‌گذرد.
مراجعه فوری به پزشک در صورت بروز علائم عفونت: در صورت بروز هر یک از علائم زیر، فوراً با پزشک خود تماس بگیرید:
* تب ۳۸ درجه سانتی‌گراد یا بالاتر
* قرمزی، تورم یا ترشح از محل زخم
* گلو درد
* لرز
* درد شدید شکمی
* حالت تهوع و استفراغ مداوم
* سرماخوردگی که بیشتر از حد معمول طول می‌کشد
۶. پیگیری و ویزیت‌های بعدی:
در تمام نوبت‌های پیگیری برنامه‌ریزی شده با پزشک خود شرکت کنید تا روند بهبودی شما تحت نظر باشد و هرگونه نگرانی برطرف شود.
۷. نکات متفرقه:
* تا ۲۴ ساعت پس از جراحی از مصرف الکل و رانندگی خودداری کنید.
* بهتر است یک کارت یا دستبند شناسایی به همراه داشته باشید که نشان دهد طحال شما برداشته شده است تا در مواقع اورژانسی، کادر درمانی از این موضوع مطلع باشند.
* با رعایت دقیق این مراقبت‌ها، می‌توانید به بهبودی سریع‌تر و کاهش خطر عوارض پس از جراحی طحال کمک کنید. همیشه در صورت داشتن هرگونه سوال یا نگرانی، با پزشک معالج خود مشورت کنید.
تعاریف متداول:
پرکاری طحال (هایپراسپلنیسم – Hypersplenism):
این وضعیت به معنای فعالیت بیش از حد طحال است که منجر به تخریب بیش از حد سلول‌های خونی (گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها) می‌شود و می‌تواند باعث کم‌خونی، افزایش خطر عفونت و خونریزی شود.
بی‌‌طحالی (آسپلنی – Asplenia):
این وضعیت به معنای عدم وجود طحال یا فقدان عملکرد آن است. ممکن است مادرزادی باشد یا به دلیل جراحی (مانند برداشتن طحال در اثر تروما یا بیماری) ایجاد شود.
انفارکتوس طحال (Splenic Infarction):
این حالت به معنای مرگ یا آسیب بخشی از بافت طحال به دلیل عدم خونرسانی کافی است که معمولاً به دلیل لخته شدن خون در شریان طحال اتفاق می‌افتد. علائم آن شامل درد شدید در قسمت بالای چپ شکم و تب است.
پارگی طحال (Splenic Rupture):
این وضعیت یک اورژانس پزشکی است و معمولاً در اثر ضربه شدید به شکم (مانند تصادفات رانندگی) رخ می‌دهد. در صورت بزرگ بودن طحال، حتی یک ضربه خفیف نیز می‌تواند باعث پارگی شود. علائم شامل درد شدید شکم، افت فشار خون و علائم شوک است.
