تیروئید کم کار یا هیپوتیروئیدیسم، وضعیتی است که در آن غده تیروئید شما به اندازه کافی هورمون‌های تیروئیدی تولید نمی‌کند. این هورمون‌ها نقش حیاتی در تنظیم سوخت‌وساز بدن، تولید انرژی، و عملکرد طبیعی بسیاری از اندام‌ها دارند. بنابراین، وقتی تولید آن‌ها کاهش می‌یابد، می‌تواند طیف وسیعی از مشکلات سلامتی را به همراه داشته باشد. درک علت بوجود آمدن تیروئید کم کار اولین گام برای آگاهی، پیشگیری احتمالی و مدیریت صحیح این بیماری شایع است. این مقاله به زبان ساده به بررسی دلایل اصلی و عوامل خطری که می‌توانند منجر به کم کاری غده تیروئید شوند، می‌پردازد.
غده تیروئید و نقش حیاتی آن در بدن
غده تیروئید، یک غده پروانه‌ای شکل کوچک است که در جلوی گردن، درست زیر برجستگی حنجره (سیب آدم) قرار دارد. وظیفه اصلی این غده، تولید، ذخیره و ترشح دو هورمون اصلی به نام‌های تیروکسین (T4) و تری‌یدوتیرونین (T3) است. این هورمون‌ها از طریق جریان خون به تمام سلول‌های بدن می‌رسند و سرعت عملکرد آن‌ها (متابولیسم) را کنترل می‌کنند. آن‌ها بر ضربان قلب، دمای بدن، میزان انرژی، رشد، و حتی عملکرد مغز و سیستم عصبی تأثیرگذارند. هرگونه اختلال در عملکرد این غده، مانند کم شدن هورمون تیروئید، می‌تواند تعادل طبیعی بدن را بر هم بزند.
دلایل اصلی بوجود آمدن تیروئید کم کار
تیروئید کم کار می‌تواند به دلایل مختلفی ایجاد شود. شناخت این دلایل به درک بهتر بیماری و اهمیت تشخیص صحیح توسط پزشک کمک می‌کند. در ادامه به شایع‌ترین علل آن می‌پردازیم:
۱. بیماری خودایمنی (هاشیموتو)
شایع‌ترین علت تیروئید کم کار بیماری هاشیموتو: (Hashimoto’s thyroiditis) شایع‌ترین علت تیروئید کم کار در مناطقی است که کمبود ید شایع نیست. این یک بیماری خودایمنی است، به این معنی که سیستم ایمنی بدن به اشتباه سلول‌های سالم غده تیروئید را به عنوان یک عامل خارجی شناسایی کرده و به آن‌ها حمله می‌کند. این حمله مداوم باعث التهاب و آسیب تدریجی به غده تیروئید شده و توانایی آن را برای تولید هورمون کاهش می‌دهد، که در نهایت منجر به کم کاری تیروئید می‌شود. بیماری هاشیموتو اغلب زمینه ژنتیکی دارد و در زنان شایع‌تر است.
۲. درمان‌های پزشکی برای سایر مشکلات تیروئید یا سرطان
گاهی اوقات، درمان‌هایی که برای سایر بیماری‌ها انجام می‌شوند، می‌توانند به عنوان یک عارضه جانبی، منجر به تیروئید کم کار شوند:
- درمان پرکاری تیروئید (هیپرتیروئیدیسم): افرادی که دچار پرکاری تیروئید هستند، ممکن است با روش‌هایی مانند ید رادیواکتیو یا داروهای ضد تیروئید درمان شوند. هدف از این درمان‌ها کاهش فعالیت یا از بین بردن بخشی از سلول‌های بیش‌فعال تیروئید است. گاهی اوقات، این درمان‌ها بیش از حد مؤثر بوده و باعث می‌شوند غده تیروئید به طور دائمی کم‌کار شود.
- جراحی تیروئید (تیروئیدکتومی): برداشتن تمام یا بخشی از غده تیروئید به دلیل وجود ندول (گره)، گواتر بزرگ، یا سرطان تیروئید، می‌تواند منجر به کاهش یا توقف کامل تولید هورمون‌های تیروئیدی و در نتیجه کم کاری غده تیروئید شود. افرادی که کل غده تیروئیدشان برداشته می‌شود، نیاز به درمان جایگزینی هورمون تیروئید برای تمام عمر خواهند داشت.
- پرتودرمانی: افرادی که به دلیل سرطان در ناحیه سر و گردن تحت پرتودرمانی قرار می‌گیرند، ممکن است دچار آسیب به غده تیروئید و در نتیجه کم کاری تیروئید شوند. این عارضه می‌تواند ماه‌ها یا حتی سال‌ها پس از اتمام پرتودرمانی بروز کند.
۳. داروها و تأثیر آن‌ها بر عملکرد تیروئید
مصرف برخی داروها می‌تواند با عملکرد طبیعی غده تیروئید تداخل کرده و منجر به تیروئید کم کار شود. از جمله این داروها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- آمیودارون: دارویی که برای درمان برخی مشکلات قلبی استفاده می‌شود.
- لیتیم: دارویی که برای درمان برخی اختلالات خلقی مانند اختلال دوقطبی تجویز می‌شود.
- اینترفرون‌ها و برخی داروهای مورد استفاده در شیمی‌درمانی و ایمونوتراپی سرطان: این داروها می‌توانند بر سیستم ایمنی و عملکرد تیروئید تأثیر بگذارند. اگر دارویی مصرف می‌کنید و نگران تأثیر آن بر تیروئید خود هستید، حتماً با پزشک خود مشورت کنید و هرگز بدون توصیه پزشک داروی خود را قطع یا تغییر ندهید.
۴. کمبود ید – یک عامل مهم در برخی نقاط جهان:
بدن برای تولید هورمون‌های تیروئیدی به مقدار کافی ید نیاز دارد. کمبود شدید و طولانی مدت ید در رژیم غذایی می‌تواند منجر به کم کاری غده تیروئید و گواتر (بزرگ شدن غده تیروئید) شود. اگرچه کمبود ید در بسیاری از کشورهای توسعه یافته به دلیل استفاده از نمک یددار و غنی‌سازی مواد غذایی کاهش یافته است، اما همچنان در برخی نقاط جهان یک مشکل عمده بهداشتی محسوب می‌شود. مصرف بیش از حد ید نیز در موارد نادر، می‌تواند باعث کم کاری تیروئید شود، به خصوص در افرادی که زمینه بیماری تیروئید دارند.
۵. تیروئید کم کار مادرزادی (هیپوتیروئیدیسم مادرزادی):
برخی نوزادان با غده تیروئید کم‌کار یا حتی بدون غده تیروئید به دنیا می‌آیند. این وضعیت به عنوان هیپوتیروئیدیسم مادرزادی شناخته می‌شود. اگر این بیماری به سرعت تشخیص داده و درمان نشود، می‌تواند منجر به مشکلات جدی در رشد جسمی و ذهنی کودک شود. به همین دلیل، امروزه در بسیاری از کشورها، غربالگری تیروئید کم کار در بدو تولد برای همه نوزادان انجام می‌شود.
۶. مشکلات غده هیپوفیز (هیپوتیروئیدیسم ثانویه):
غده هیپوفیز که در مغز قرار دارد، هورمونی به نام هورمون محرک تیروئید (TSH) تولید می‌کند. TSH به غده تیروئید دستور می‌دهد که هورمون‌های تیروئیدی بسازد. اگر غده هیپوفیز به دلیل تومور، جراحی، پرتودرمانی یا سایر مشکلات آسیب ببیند و نتواند به اندازه کافی TSH تولید کند، غده تیروئید نیز تحریک نشده و تولید هورمون‌هایش کاهش می‌یابد. این نوع کم کاری تیروئید که ناشی از مشکل در هیپوفیز است، هیپوتیروئیدیسم ثانویه نامیده می‌شود و نسبت به سایر علل کمتر شایع است.
۷. بارداری و دوران پس از زایمان
برخی زنان ممکن است در طول بارداری یا پس از زایمان دچار اختلال در عملکرد تیروئید شوند. وضعیتی به نام تیروئیدیت پس از زایمان (Postpartum thyroiditis) می‌تواند ابتدا باعث پرکاری موقت تیروئید و سپس کم کاری تیروئید شود. در بسیاری از موارد، این کم کاری تیروئید موقتی است، اما در برخی زنان ممکن است دائمی شود.
عوامل خطری که احتمال ابتلا به تیروئید کم کار را افزایش می‌دهند
علاوه بر دلایل مستقیم، برخی عوامل می‌توانند خطر ابتلا به تیروئید کم کار را افزایش دهند:
- سن: افراد مسن‌تر، به خصوص زنان بالای ۶۰ سال، بیشتر در معرض خطر هستند.
- جنسیت: زنان به طور قابل توجهی بیشتر از مردان دچار مشکلات تیروئید، از جمله کم کاری آن می‌شوند.
- سابقه خانوادگی: اگر اعضای خانواده شما سابقه بیماری تیروئید یا بیماری‌های خودایمنی دارند، خطر ابتلای شما نیز بیشتر است.
- داشتن سایر بیماری‌های خودایمنی: افرادی که به سایر بیماری‌های خودایمنی مانند دیابت نوع ۱، آرتریت روماتوئید، بیماری سلیاک، یا ویتیلیگو مبتلا هستند، ریسک بالاتری برای ابتلا به بیماری هاشیموتو و در نتیجه تیروئید کم کار دارند.
- جراحی قبلی تیروئید یا پرتودرمانی به ناحیه گردن یا قفسه سینه.
- بارداری اخیر.
- مصرف برخی داروهای خاص (همانطور که قبلا ذکر شد).
- کمبود یا مصرف بیش از حد ید.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
اگرچه این مقاله بر علت بوجود آمدن تیروئید کم کار تمرکز دارد، اما آگاهی از علائم آن نیز می‌تواند به شما در تشخیص لزوم مراجعه به پزشک کمک کند. علائم شایع تیروئید کم کار اغلب غیراختصاصی هستند و به تدریج ظاهر می‌شوند، از جمله: خستگی مداوم و بی‌دلیل، افزایش وزن غیرقابل توجیه، عدم تحمل سرما، خشکی پوست و مو، یبوست، گرفتگی عضلات، ضعف، افسردگی، مشکلات حافظه و تمرکز، و اختلالات قاعدگی در زنان.
اگر یک یا چند مورد از این علائم را تجربه می‌کنید، به خصوص اگر عوامل خطر ذکر شده را نیز دارید، توصیه می‌شود برای بررسی و تشخیص دقیق به پزشک مراجعه کنید. پزشک با انجام معاینه و آزمایش خون (به ویژه اندازه‌گیری سطح TSH و هورمون‌های تیروئیدی) می‌تواند عملکرد غده تیروئید شما را ارزیابی کند.
نتیجه‌گیری:
تیروئید کم کار یک بیماری با علل متعدد است که از بیماری‌های خودایمنی مانند هاشیموتو گرفته تا درمان‌های پزشکی، داروها، و کمبود ید را شامل می‌شود. شناخت این دلایل و عوامل خطر می‌تواند به افزایش آگاهی و توجه بیشتر به سلامت تیروئید کمک کند. مهم است به یاد داشته باشید که کم کاری غده تیروئید یک وضعیت قابل تشخیص و قابل درمان است. با مراجعه به موقع به پزشک، تشخیص صحیح و پیروی از برنامه درمانی مناسب، می‌توان علائم این بیماری را کنترل کرده و کیفیت زندگی مطلوبی داشت.
